ئیبن بەتوتە

ئیبن بەتوتە کێ بوو؟

گەریدەیەکى خەڵکی تەنجە بوو بەسەر جیهانی ئیسلامیدا گەرا – بە کەشتی و گالیسکە و وشتر. لە ٢٩ ساڵدا ١٢٠ هەزار کیلۆمەترى بڕى

تۆش ئەگەر دەتەوێ شارەزاى گەشتەکەى بیت. ئەم پۆستە بە تەواوى بخوینەوە:

هەمووی لە حەجەوە دەست پێدەکات، ئەو زیارەتە گەورەیەی مەککە کە پێویستە هەموو موسڵمانێک لە ژیانیدا جارێک ئەنجامی بدات. لە ساڵی ١٣٢٥ گەنجێکی خەڵکی تەنجە کە شارەزا بوو لە بواری یاسادا،بەڕێدەکەوێت. ناوی تەواوی شێخ ئەبو عەبدوڵڵا محەمەد كوڕی عەبدوڵڵا كوڕی محەمەد كوڕی ئیبراهیمە. بەکورتی پێی دەوترێت ئیبن بەتوتە. ئەو گەنجە عەرەبە دە مانگی پێچوو تا لە ڕێگەی جەزائیر و تونس و لیبیا گەیشتە ئەسکەندەریە لە میسر. لە شاری فووا کە گوندێکە لە دێڵتای نیل، ئیبن بەتوتە بووە میوانی دەروێشخانەی عیرفانی بەناوبانگ ئەبو عەبدوڵڵا المرشیدی. لەوێ لەسەربان دەخەوێت، جێگاکەی ماتێکی چەرمییە و شەوێک ئیبن بەتوتە داهاتووی خۆی وەک کتێبێکی کراوە دەبینێت. دواتر باسی ئەو ئەزموونەی کرد و دەڵێت "لە خەودا بینیم لەسەر باڵی باڵندەیەکی زەبەلاح بووم". " بەرەو مەککە فڕیم، پاشان بەرەو یەمەن... و لە کۆتاییدا زۆر دوور لە ڕۆژهەڵات فڕیم، لە خاکێکی تاریک و سەوزاییدا نیشتمەوە و منی لەوێ دابەزاند". عیرفانییەکە، بە ئیبن بەتوتە سەرسام دەبێت، كاتێ بە خەوەكەی دەزانێت. بەجۆرێک لێکیدەداتەوە کە گەنجەکە سەفەری دووری دەکات.



ئیبن بەتوتە لە ڕێگەی بوسفۆرەوە بەرەو سەرەوەی ڕووباری نیل دەڕوات بۆ بەندەرێکی بەهاراتیی لەسەر دەریای سوور، لەوێشەوە دەیەوێت بپەڕێتەوە بۆ جددە. بەڵام گێژاوی سەربازی وا دەکات مەحاڵ بێت، هەموو کەشتیەکان لەناو دەچن. بۆیە حاجیەکە دەگەڕێتەوە قاهیرە، سینا و فەلەستین دەبڕێت. لةويَ ئیبن بەتوتە لە سەر گۆڕەکانی ئیبراهیم و ئیسحاق و یعقوب وەستاوە کە جولەکەکان و مەسیحییەکان و موسڵمانان بە هەمان شێوە ڕێزی لێدەگرن. لە قودس چیای زەیتون دەبینێت و لە قوبە بەردەکە نوێژ دەکات، کە ئەوکات گەورەترین مزگەوتی جیهان بووە، لە ژێر قوبە زێڕینەکەدا. ئەو گەشتیارە ئاماژە بەوە دەکات کە شارەکە "وەک ڕووناکی چڕ دەدرەوشێتەوە و وەک بریقە دەدرەوشێتەوە".

ئیبن بەتوتە لە ڕێگای ئاکرا و تیروس و بەیروت و تەرابلوس و حەلەبەوە بۆ ئەنتیکە و بەسەر شاخەکانی لوبناندا بەرەو دیمەشق گەشت دەکات. لەوێ پەیوەندی بە کاروانێکەوە دەکات کە ٥٥ ڕۆژی تر دەچێتە مەککە. لە کەعبەدا ڕێوڕەسمە دیاریکراوەکان تەواو دەکات. "حەوت جار بە دەوریدا خانەدا ڕۆیشتن و ماچكردنی بەردە رەشەكە و خواردنەوەی ئاوی بیری زەم زەم". ئیبن بەتوتە باس لەوە دەکات کە چۆن حاجیان لە ژێر چیای ڕەحمەت لە دەشتی عەرەفاتی نزیک نوێژ دەکەن. چۆن مەڕەکانیان سەردەبرن لە جەژنی ئیسلامدا کە جەژنی قوربانە. چۆن بەرد فڕێ دەدەنە سەر پایەکانی مینا، کە هێمایە بۆ ڕەتکردنەوەی شەیتان. ئیبن بەتوتە لە ماڵێکی نزیک دەروازەی ئیبراهیم نیشتەجێ دەبێت و ستایشی ئاغای و بەخشندەیی و میوانداریی خەڵک دەکات. کولتوری ئیسلام جادوویەکی بەسەردا کرد. كە دەیەوێت زیاتر ببینیت.

ئەو زانایەى خەڵکی تەنجە سەردانی گۆڕی شەهید عەلی لة نەجەف دةكات كة زاوای محەمەد ثيغةمبةرة و وەک چوارەم جێنشینی پێغەمبەر هەڵبژێردرا، لە ساڵی ٦٦١ لەلایەن نەیارەکانیەوە بە چەقۆ کوژرا. ئیبن بەتوتة ئاماژە بەوە دەکات: "کاتێک مرۆڤەکان نەخۆش دەکەون، سوێند دەخۆن کە دیارییەک نەزر بيت كة ضاك ببنةوة ". 

ئیبن بەتوتة دەگاتە ئەسفەهانی فارسی. لە بەغداوە دەگەڕێتەوە شاری مەککە و دوو ساڵ لەوێ دەخوێنێت. پاشان یەکەم گەشتی دەریایی دەست پێدەکات. سەرەتا بۆ یەمەن، پاشان بەدرێژایی کەناراوەکانی ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا تا کیلوا کە نزیکەی ١٠٠٠ کیلۆمەتر لە باشووری ئیستواوە دوورە. ئیبن بەتوتە بۆ سێیەم جار لە ڕێگەی عومان و کەنداوی فارس و بەحرەین دێتە مەککە.

بەڵام لەبری ئەوەی بگەڕێتەوە ماڵەوە، دەیەوێت دوورتر بڕوات. ئیبن بەتوتە بەدوای ڕێگایەکی وشکانیدا دەگەڕێت بۆ هیندستان، لە ڕێگەی ئەنادۆڵ و چەمی فراوانی ئاسیا. لە قۆنیا، قەڵای عیرفانییە سۆفیگەرییەکان، سەرسام بوو بە دەروێشە سووڕاوەکان، پاشان ئاشنا دەبێت بە ئۆردوگای فەرمانڕەوای مەغۆل ئۆز بەگ خان، لەو بارەوە دەڵێ: «شارێکی بەهێز لە جووڵەدا... مزگەوت و بازاڕەکانی تێدایە، و دوکەڵ لە چێشتخانەکانەوە بۆ هەوا بەرز دەبێتەوە».



ئیبن بەتوتە بەناو چەمی ساردی ڕووسیادا دەگەڕێتەوە. لەسەر ڤۆڵگای بەستوو سەهۆڵ دەبڕێت بۆ ئەوەی ئاوی خواردنەوە بەدەست بهێنێت. بۆ ئەوەی خۆی لە سەرما بپارێزێت، دوو جووت پانتۆڵ و سێ پاڵتۆی پڕ لە پەڕ لەبەر دەکات، "پێڵاوی پشمی و لەسەریان جووتێک پێڵاوی بە کانڤاسی پەڕۆدار و لەسەریان جووتێک پێڵاوی پێستی ئەسپ کە بە پێستی ورچ هێڵکاری کراوە". بە شێوەیەك خۆی پێچراوەتەوە، دەبێت هەڵیبگریت بۆ سەر ئەسپێک.

ئیبن بەتوتە دەگاتە سەرای پایتەختی حاکم ئۆز بەگخان، خواریزم، پاشان باشووری دەریای ئارال، بوخارای ئەفسانەیی، كە ئەوكاتە بەدەست وێرانکارییەکانی جەنجاڵی مەغۆلەکانی جەنگیزخانەوە دەناڵێنێت. لە سەمەرقەندەوە بەناو چیاکانی ئەفغانستاندا دەڕوات. لە ساڵی ١٣٣٣ دەگاتە هیندستان.

ئیبن بەتوتە حەوت ساڵێکی باشی لە دهلی بەسەر بردووە وەک دادوەر و بەرپرسێک لە دادگای سوڵتان محەمەدی کوڕی توغلوق. لە ساڵی ١٣٤١دا وەک باڵیۆز ڕەوانەی چین کرا.



ئیبن بەتوتە پێی باشە ئەو کارەساتە بە سوڵتان نەگەیەنێت. بۆیە بە تەنیا ڕێگەی خۆی بۆ چین دەکات. لە ماڵدیڤ جارێکی تر دەبێتە دادوەر و شەش ژن دەخوازێت و شەش جار جیا دەبێتەوە. لە سیلۆن (ئێستا سریلانکا)، ئیبن بەتوتە سەردەکەوێت بەسەر لوتکەی ئادەم کە بەرزییەکەی ٢٢٤٣ مەتر دەبێت، کە لەسەر لوتکەكەی هەریەكە لە مەسیحییەکان و موسڵمانان، هیندۆسەکان و بوداییەکان شوێنپێیەکی پیرۆزییان هەیە .. هەربۆیە لەوێ‌ ئاشنا دەبێ بە داب و نەریتی بێباوەڕان کە بت دەپەرستن و مردووەکانیان دەسوتێنن و گۆشتی بەراز و گۆشتی سەگ دەخۆن.



ئیبن بەتوتە کەمێک لەبارەی گەشتە سێ ساڵەكەی گەڕانەوەی بۆ مەغریب دەنووسێت. لە ساڵی ١٣٤٩ گەڕاوەتەوە بۆ تەنجە. بەڵام بۆ ماوەیەکی زۆر لە ماڵەوە نایهێڵێتەوە. زۆری نەخایاند لەگەڵ فەوجێکی خۆبەخشدا بۆ بەرگریکردن لە جبل تارق لە دژی مەسیحییەکان پەڕینەوە بۆ شانشینی ئیسلامی گرانادا لە نیمچە دوورگەی ئیبەری. لە ساڵی ١٣٥٢ ئیبن بەتوتە بە کاروانێکی بازرگانییەوە بەناو سەحرادا گەشت دەکات. دێتە تمبوکتو، "کە وشتر لەگەڵ کانۆدا یەکدەگرێتەوە"، سەردانی فەرمانڕەوای مالی، مەنسا سلێمان دەکات. ئیبن بەتوتە بە ڕووباری نیجەر بەرەو سودان دەڕوات و ڕووبارەکە بە هەڵە بە ڕووباری نیل دەزانێت. 

ئەو پیاوە خەڵکی تەنجە بە گشتی ٢٩ ساڵ گەشتی کردووە. بەم کارە نزیکەی ١٢٠ هەزار کیلۆمەتری بڕی – سێ ئەوەندەی مارکۆ پۆلۆ. نزیکەی ٥٠ وڵاتی بینیوە کە لە ئەتڵەسی ئەمڕۆدان. بۆتە گەورەترین گەشتی جیهانی توێژەری ڕۆژهەڵاتی سویسری یۆهان ئێڵ بورکهارت بۆ یەکەمجار لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا لە قاهیرە تووشی ئەم بەڵگەنامەیە بوو. لە ڕێگەی ڕۆژهەڵاتناس ئۆلریچ جاسپەر، وەرگێڕانی تەواوی بۆ سەر فەرەنسی بۆ كرا لە نێوان ساڵانی ١٨٥٣ بۆ ١٨٥٨ . دەستنووسە ڕەسەنەعەرەبیەكەی ئێستا لە کتێبخانەی نیشتمانی پاریسدایە.



نیمچە دورگەی عەرەب,کەنداوی عەرەب,ئەسپ و عەرەبانە,مامەکانی پێغەمبەر,منداڵەکانی پێغەمبەر,مانگی عەرەبی 2023,مانگەکانی عەرەبی,پێغەمبەر ئیبراهیم,وەلید ئیبراهیم,ماردین ئیبراهیم